11 november, al of niet vergeten #1 Tot de Industrialisatie

Niet enkel Pinstermaandag werd naar voor gebracht om uit de vrije dagen te schrappen (zie Feestdagen, consumeren en besparen). De 315de dag van het jaar (316de dag in een schrikkeljaar) in de gregoriaanse kalender vind men ook niet meer zo belangrijk om nog als herdenkingsdag te houden.

Vredesberaad te Carnuntum

Voorstelling hoe de Carnuntum Heidentor geweest zou zijn - Photo Gryffindor

Niemand denkt nog aan 308 op die dag toen op de Keizersconferentie van Carnuntum aan de Donau (Pannonië) het Vredesberaad tussen Diocletianus, Maximianus en Galerius  werd gehouden. Men kwam toen samen om de stijgende spanningen binnen de tetrarchy op te lossen. Keizer Constantius II liet in Carnuntum een reusachtig triomfmonument bouwen om zijn overwinningen te herdenken. (Dit werd later de ‘heidense poort’ genoemd)

Paus Innocentius III die de Albigenzen excommuniceerd (links), De massa vernietiging van 20 000 Albigenzen door de kruisvaarders (rechts)

Concilie van Lateranen en Kruistochten

Op 11 november 1215 zag het Vierde Concilie van Lateranen het daglicht toen de 12de oecumenische raad begon bijeen te komen in het Lateranen Paleis van Rome. Paus Innocentius III,  Lotario dei Conti di Segni wilde daar pauselijke betrokkenheid in de Kruistochten herformuleren zoals deze uiteengezet waren in zijn decreet “om het Heilige Land Te Bevrijden”. Ook wenste hij de  organisatie van de Vijfde Kruistocht op punt stellen. Dat zou weer eens een zoveelste slachtpartij in de rij zijn, waarbij men de vrijheid nam om mensen te doden in de naam van God. (Dat is een gruwel voor God en gaat in tegen twee Wetten van God, namelijk Zijn Heilig Naam te niet misbruiken en niemand te doden).

Beschermde kudde

De zwakheid van de Gemenebest leidde tot de ondertekening van de Vrede van Buczacz het huidige Butschatsch geleid, maar veroorzaakte de Strijd van Khotyn op 11 november 1673, nadat  Podolia overgedragen werd door Polen aan het Ottomaanse Rijk in 1672. Toen trof men al aan dat leden van de  grote bureaucratie de sultans of heersers de regels opspelden. Toch sloeg men er in om individuen van diverse sociale groepen in een sociale cohesie samen te brengen. Ook toen kon men een regerende elite vinden, zoals vandaag vele grootbedrijven, die geen belastingen betaalde en wel wapens mocht dragen. Daarentegen mocht de bevolking wel gepluimd worden ook al mochten sommigen er van zich als beschermden aanschouwen. De massa van de bevolking, de reaya (letterlijk ‘beschermde kudde’) nomaden, handelaren, ambachtslieden en boeren, produceerden en moesten belastingen betalen aan de centrale overheid.

Strijd om Wenen (deel van de Grote Turkse Oorlog) met de Poolse koning Jan Sobieski - 1882 Juliusz Kossak Sobieski (1824-1899)

Pools–Ottomaanse Oorlog en Allianties

De Pools–Ottomaanse Oorlog (1672–76) of Tweede Osmaans-Poolse Oorlog was een oorlog tussen de Republiek Polen-Litauen of het Pools-Litouwse Gemenebest en toonde de toenemende zwakheid en wanorde die er heerste in die Gemenebest welke tegen de tweede helft van de 17de eeuw haar neerwaarts verloop had ingezet.
De overwinning van de Strijd van Khotyn stond toe dat de Polen de ongunstige Vrede van Buczacz konden herroepen en gaf verder aanleiding voor het Beleg van Wenen in 1683, nadat Wenen door het Ottomaanse Rijk voor twee maanden was belegerd en men weer vol angst had uitgekeken voor het Islameringsgevaar. Het markeerde het begin van de politieke hegemonie van de Habsburg dynastie in het Heilige Romeinse Rijk en Centraal-Europa.
De Poolse koning Jan Sobieski kon door de nipte redding van Wenen de Europese leiders tot het inzicht brengen, dat ze alleen eendrachtig de Turken konden verslaan. Daarom werd in het voorjaar van 1684 de Heilige Alliantie opgericht. Deze had ten doel het Osmaanse Rijk terug te dringen en het christelijk Europa te bewaren. Daarom kan het beleg van Wenen opgevat worden als het begin van de Grote Turkse Oorlog, die tot 1699 zou duren.

Oostenrijk, Pruisen en Rusland verdeelden Polen onder elkaar bij de Poolse Delingen in 1795.

Slagveld van Europa

Hoog op de heuvel een Trotse Fiere Vlaamse Leeuw die kan Klauwen te Braine-l'Alleud, Waterloo - Foto Jean-Pol Grandmont

Op 11 november 1805 kunnen wij in Dürenstein een gecombineerde macht vinden van Russische en Oostenrijkse troepen die ingesloten door een Franse divisie geleid door Théodore Maxime Gazan. Voor de Belgen waren deze reeks van conflicten van 1803 tot 1815 gekend als Napoleontische Oorlogen heel belangrijk en kregen hun hoogtepunt in de Slag bij Waterloo die werd gevoerd op zondag, 18 juni 1815 nabij Waterlooin huidig België.

Van de 16e eeuw tot 1830 waren de Zuidelijke Nederlanden dikwijls de plaats waarop de Europese mogendheden hun oorlogen uitvochten. Het gebied werd daarom soms ‘het slagveld van Europa’ genoemd.

De Franse verliezen waren verschrikkelijk. Het enige dat het Franse leger nog kon doen tegen de Pruisen,  Engelsen, Hannoveranen en Brunswijkers was het slagveld in volledige chaos te verlaten en zich via Charleroi terug te trekken over de Franse grens. Napoleon keerde terug naar Parijs, dat hij op 21 juni 1815 bereikte, maar hij werd niet meer als keizer erkend. Napoleon kreeg asiel van de Britten en werd naar het verlaten Britse eiland Sint-Helena, in het zuidelijke deel van de Atlantische Oceaan verbannen. Frankrijk had als sterkste Europese mogendheid afgedaan.

Slag der Gulden Sporen - 1836 Nicaise de Keyser (1813–1887) Guldensporen Museum te Kortrijk

Voor de Vlaamse bevolking was de Slag bij Waterloo naast de Guldensporenslag (of Guldensporenkrijg; Frans: Bataille des éperons d’or) van 11 juli 1302, nabij Kortrijk (Courtrai) in de Provincie van Vlaanderen, tussen milities van het graafschap Vlaanderen en het leger van de koning van Frankrijk, de belangrijkste bevrijdingsstrijd. In de Guldensporenkrijg waren de feodale, sociale en economische motieven op de achtergrond geraakt en had voor het eerst in die contreien het conflict een nationaal karakter gekregen waarbij Vlaamse bewustwording op gang kwam en de Vlaamse Beweging kon groeien. { Hendrik Conscience‘s roman De leeuw van Vlaanderen (1838), biedt een geromantiseerd beeld van deze strijd} De toen aangezette ontvoogdingsstrijd werd verder gezet in de Boerenkrijg, een Zuid-Nederlandse boerenopstand uit 1798, gericht tegen de Franse (Sansculotten) bezetting. De val van Napoleon kon die Vlaamse beweging weer wat optimisme geven. Na de nederlaag van Napoleon te Waterloo in 1815 ging het land op in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, een grotere bufferstaat tegen het onrustige en revolutionaire Frankrijk.

Na de val van Napoleon probeerde men nog een herstel van de monarchie in Frankrijk te krijgen met de zetelende Lodewijk XVIII die zich wel akkoord moest verklaren met een constitutionele monarchie, met een grondwet (het Charter van 1814) waarbij veel van de hervormingen van de Franse Revolutie en de napoleontische tijd behouden bleven, zoals het wetboek Code Napoléon en het Concordaat van 1801 dat de verhouding tussen kerk en staat regelde. België bleef ook daar aan vasthouden.

Voor de mensen die in het gebied leven dat nu deel uitmaakt van het nog jonge België en het Noorden van Frankrijk was de strijd van Waterloo, ongeveer 8 mijl of 12 kilometer ZO van Brussel een einde aan de tirannie van Napoleon als keizer van Frankrijk. Het had ook het einde van de honderd dagen van Napoleon zijn eerste ballingschapsterugkeer gemarkeerd. De veldslag werd als een invloedrijke strijd van de geschiedenis beschouwd die Bonaparte’s laatste en de Waterloo Campagne markeert.
De opname van de provincies in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden leek echter niet de goede oplossing voor de koppige Galliers en Westelijke Germaniers, de Flamis of Flaming uit het Gallia Belgica .

Expansiedrift in Nieuwe Wereld

Voor Europa minder belangrijk was men in de Nieuwe Wereld ook in de ban geraakt van de expansiedrift. Door aankopen maar ook door inname met geweld werd tussen 1803 en 1854 land samengevoegd. De agitatie die dat tot gevolg had zou aanleiding geven tot een totaal andere wijze van oorlogvoering tot dan toe. Voor de eerste keer in de geschiedenis zal men daar van een industriële oorlog kunnen spreken.

Ook is het voor Europa misschien onbelangrijk dat in Washington op die dag in 1889 een staat werd van de Verenigde Staten. Op het slagveld van Europa, de Vlaamse velden, had men steeds lijf aan lijf gevechten gehad. Mannelijke krijgers gingen vroeger op bepaalde tijdstippen van de dag met elkaar vechten, waar bij verwonding soms de strijd werd gestaakt en de verliezer zich kon terugtrekken. In de loop der eeuwen was de oorlog echter steeds grimmiger geworden. Het ging er harder aan toe en men werd meedogenlozer. Op de Vlaamse vlakten hadden de partijen dikwijls geen enkel medelijden meer met de andere partij. Het ijzer, het zwaard, de falanx, het buskruit, vuurwapens, waren de gewone wapentuigen die in de 20ste eeuw nieuwe verschrikkelijkere partners zouden vinden, zoals de mijn, de mitrailleur, de tank en de massavernietigingswapens, stuk voor stuk uitvindingen die waren ontworpen om zo veel mogelijk slachtoffers te maken.

Amerikaanse Burgeroorlog

Aanleg van spoorlijnen als onderdeel om oorlogsmateriaal makkelijker te vervoeren, onderdeel van de nieuwe industriële oorlogsvoering. - Sherman's optocht naar de zee - 1868 Ritchie, Alexander Hay, 1822-1895

11 november 1864 brengt in de Amerikaanse Burgeroorlog Shermans Mars naar de Zee, waarbij de Noordelijke Unie generaal William Sherman de tactiek van de verschroeide aarde (oftewel: totale oorlog) toepast bij het vertrek van Shermans troepen uit de veroverde stad Atlanta, Georgia naar de kust van de Grote Oceaan, om later naar het noorden te trekken door North en South Carolina.  Op 11 November 1889 werd de Staat Washington, genoemd naar de eerste president, George Washington, met haar toen ongeveer 11 600 inwoners, als de 42ste Staat van de Verenigde Staten opgenomen. Shermans optreden bracht het einde van het conflict dichterbij.

Uitbreidingszucht van Europa

Ook in Europa werden velen in de 19de eeuw gebeten door het uitbreidingsvirus waarbij zij alle moeite van de wereld deden om alles toch nog in evenwicht te houden. Een reeks van nationale opheffingen vernieuwden de kaart van Europa maar verduisterde het machtsevenwicht. Ook al probeerde men de vrede te bewaren waren er regelmatig zulke wrijvingen die meerdere landen strijdlustig deden worden.

Beeld van de Inquisitie - Francisco de Goya (1746–1828)

In de 15e eeuw was de Honderdjarige Oorlog tot een einde gekomen maar dat bracht geen einde aan de wens om zich verder uit te breiden. Die eeuw was het begin van een nieuwe fase in de ontdekkingsgeschiedenis met de reizen van Hendrik de Zeevaarder. Deze Portugese prins zond schepen zuidwaarts langs de kust van Afrika. Columbus ontdekte in 1492 de Nieuwe Wereld en een ontketende een ongekende slachting bij die plaatselijke bevolking om rijkdommen binnen te halen voor het vaste land in Europa dat begeesterd was geraakt door expansiemogelijkheden. Voor die tijd was er nog sprake geweest van een aantal ongeveer gelijkwaardige grote wereldbeschavingen. Europa met haar technische, militaire en economische overwicht liet haar harde hand voelen over meerdere landen en wenste haar cultuur aan hen op te dringen. Over Europa had men reeds een schrikbewind uitgeoefend om mensen onder één gedachte te brengen, waarbij de Katholieke Kerk een vuile rol had gespeeld van bepaler van leven en dood over de medemens. Het zou duren tot in de 17° eeuw, toen de religieuze tolerantie meer toenam, dat ook in de katholieke landen haar invloeden beduidend aan banden werden gelegd. De door de inquisitie (of Inquisitio haereticae pravitatis) ontwikkelde rechtspleging liet echter sporen na in vele Europese rechtssystemen.

Toen in de 14° eeuw een zwarte dood een kwart van de toenmalige bevolking van Europa om het leven bracht vermoede men niet dat later mensen zelf een poging zouden doen om het bedrag van 25 miljoen doden in vijf jaar (1347 tot 1352) te evenaren.

Eén van de langst bestaande rijken

Osman Bey zijn Ottomaanse dynastie vormde tussen de 15e en de 20e eeuw een wereldrijk dat op het hoogtepunt een enorm gebied van ruim 5 miljoen vierkante kilometer in Noord-Afrika, Azië en Europa besloeg. Met een bestaan van meer dan 620 jaar was het één van de langst bestaande rijken ooit.

De Ottomaanse staatsvorming of de consolidatie van de centrale staat was echter een gespannen proces. Het was een directe gevolg van de interne strijd tussen de heersende klassen. De politieke en ideologische verschuivingen binnen de Ottomaanse heersende elite zouden vanaf de tweede helft van de 15e eeuw een hoogtepunt bereiken. De meeste conflicten in de Ottomaanse geschiedenis voltrokken zich niet tussen de verschillende klassen maar binnen de heersende klassen.

Zoals men vandaag kan zien dat mensen met macht in hun hoge positie niet enkel veel verdienden mocht die regerende elite, die geen belastingen betaalde wel wapens dragen en alles over de gewone bevolking bepalen. De massa van de bevolking, de reaya (letterlijk ‘beschermde kudde’): nomaden, handelaren, ambachtslieden en boeren, mochten er dan ook zorg voor dragen dat er voldoende werd gewerkt zodat er genoeg kon geproduceerd worden en belastingen betaald worden aan de centrale overheid. In tegenstelling tot vandaag hadden zij er wel een systeem op gevonden om luxueus te kunnen leven onder een regulering voor de handhaving van de marktprijzen op een laag niveau via de minimumprijzen.

Gedenkzuil in de haven van Sevastopol of Sebastopol, verwijzend naar de oorlogsschepen die tijdens de Krimoorlog opzettelijk tot zinken werden gebracht om de stad te beschermen tegen aanvallen vanuit zee - Foto Marion Golsteijn

Het tsaristisch Rusland wilde immers graag een ijsvrije haven in de Middellandse Zee en wilde daarom de Bosporus in handen krijgen. Het resultaat was de Krimoorlog met het Ottomaanse Rijk, dat voor deze oorlogsinspanningen voor het eerst geld leende bij de Britse banken. Dat zou uiteindelijk een financiële catastrofe worden. De voorwaarden waren zo ongunstig opgesteld dat de Ottomaanse regering zelfs moest bijlenen om de rente en aflossingen te betalen. Het kapitaal stroomde het land uit naar de kapitalistische centra waardoor de staat virtueel failliet werd. Na een financiële crisis in 1876 moest het Rijk zich onder curatele plaatsen. Dit leidde tot verstikkende financiële bemoeienis van een Commissie voor de Aflossing van de Staatsschuld, die was opgericht ten behoeve van de buitenlandse crediteuren.

Balkan problematiek

Het Habsburgse Oostenrijk-Hongarije wilde op zijn beurt controle over de Balkan bemachtigen. Het land kampte zelf met ernstige problemen door interne etnische spanningen, vooral in de kwestie over Servië. Daarnaast speelde de machtsstrijd om Macedonië tussen de kleinere Balkan-staten af die elk zijn gebied wilde uitbreiden. Hieruit vloeide de Macedonische Kwestie voort. Duitsland, een koloniale laatkomer, wilde zoals de andere Europese koloniale mogendheden mondiale invloed hebben en overzeese gebieden controleren. Het zocht toenadering tot de Ottomaanse regering om zijn kolonialistische lusten te bevredigen.

De drang om alsmaar uit te breiden en het rijk onder één groter wordende koepel te houden moest wel gaan botsen onder de oplaaiende koloniale rivaliteit tussen Europese mogendheden. Dat vond een neerslag in de zogenaamde Oosterse Kwestie waarbij de kolonialistische lusten van de Europese grootmachten in het Midden-Oosten bevredigd konden worden zonder het Ottomaanse Rijk te vernietigen.

+

In het volgende hoofdstuk zullen wij zien dat deze uitbreidingsdrang tot de Eerste Wereldoorlog hoog op de politieke agenda stond van bijna elke Europese hoofdstad.

De Guldensporenslag

Nooit geen oorlog meer…?

Wapens van onze oorlogsvoering

Hoe omgaan met Geweld

Newsweek vraagt zich af of wij nog onwetend willen houden

De Wederkomst en de eindtijd #6 De Dagen van Noach en Lot

Religion, fundamentalism and murder

How to Live Nonviolently

Newsweek asks: How ignorant are you?

Turkey vs. Israël